Cmentarz "LAPIDARIUM" dawnym parafialnym cmentarzem parafii rzymsko-katolickiej

Pierwsza wzmianka o istnieniu parafii rzymsko-katolickiej (łacińskiej) w Biłgoraju pochodzi z synodu diecezji chełmskiej, który odbył się w 1624 roku. Wówczas biskup Maciej Lubieński włączył parafię Biłgoraj do dekanatu turobińskiego. Oznacza to, że parafia ta istniała jeszcze przed 1624 r. W roku 1700 lub 1703 – 1704 z fundacji ówczesnego właściciela miasta Stanisława Antoniego Szczuki został wybudowany drewniany kościół. Jak wynika z historycznych dokumentów zachowanych do dnia dzisiejszego w naszej parafii, początkowo zmarłych parafian grzebano na placu (cmentarzu) wokół świątyni, a nawet w jej podziemiach. Istnieje dokładny opis tego cmentarza z 1786 roku sporządzony przez ówczesnego proboszcza ks. Łukasza Błazuckiego. Już wtedy pojawiały się problemy związane z brakiem miejsca na nowe groby i fetor, który było czuć szczególnie latem w świątyni.

Z końcem XVIII w. przenoszono cmentarze poza zabudowę. Również w Biłgoraju cmentarz grzebalny został przeniesiony prawdopodobnie w tym czasie na nowe miejsce, które obecnie nazywane jest „Lapidarium sztuki sepulkralnej” (świadczą o tym nagrobki z 1787 czy 1807 roku). Pewne jest to, że cmentarz ten należał od samego początku do katolików i są tam pochowani nasi przodkowie.

W roku 1801 na polecenie ks. proboszcza Łukasza Błazuckiego cmentarz został otoczony głęboką fosą (ślady tej fosy są widoczne do dnia dzisiejszego). Wybudowano również nowy mostek z poręczami, bramę i furtkę. Ponadto został wówczas wybudowany „kościec”, w miejscu gdzie obecnie znajduje się zrekonstruowany w latach 80-tych domek grabarza. W archiwach parafialnych można znaleźć również informację z 1831 r. o znajdującej się na terenie cmentarza kapliczki, w której był umieszczony dzwon (wówczas uszkodzony). Cmentarz ten był czynny do momentu zapełnienia i założenia nowego cmentarza w latach 1874 –1877 (po drugiej stronie obecnej ul. Lubelskiej). Od końca XIX wieku nie był użytkowany, ale prawnie został zamknięty dopiero w 1959 roku. W okresie PRL (1970 r.) została wydana decyzja o likwidacji tego cmentarza, jednak na szczęście tego nie uczyniono. W roku 1977 cmentarz został objęty ochroną prawną poprzez wpis do rejestru zabytków, a w 1980 r. przeznaczono na lapidarium sztuki sepulkralnej.

Pani Danuta Kawałko w swojej publikacji pt. „Cmentarze Województwa Zamojskiego” wydanej w 1994 r. przez Państwową Służbę Ochrony Zabytków w Zamościu tak opisuje ówczesny stan zachowania nieczynnego cmentarza: „Na cmentarzu zachowało się ok.40 kamiennych nagrobków bądź ich fragmentów, w tym jedna płyta pozioma z 1 poł. XIX w. z czytelną inskrypcją (Magdalena z Malawskich Książkowa zm. 1835 r.). Prawdopodobnie z 1 poł. XIX w. pochodzi także monumentalny obelisk na postumencie o zwężających się ku górze ścianach, dekorowany lestonami oraz dwa identyczne postumenty ze zniszczonymi nadstawami. We wszystkich postumentach pozostały wnęki po wyjętych tablicach inskrypcyjnych. Są także postumenty prostopadłościenne, w kształcie walców i kopce kamieni, z uszkodzonymi nadstawami, płyty poziome, wysoki słup imitujący pień drzewa, krzyż na postumencie o zwężających się ku górze ścianach, krzyże umieszczone bezpośrednio w ziemi. Nagrobki o skromnych dekoracjach w formie płycin, gzymsów uskokowych, akroterionów. Wiele nagrobków pozostało w stanie szczątkowym, nie pozwalającym wyodrębnić żadnych elementów. Znajduje się tu mogiła ziemna z 1940 r. z powojennym krzyżem metalowym. Jedynie ta mogiła jest pielęgnowana. Nagrobki zachowane są w stanie szczątkowym. Wyróżnione mogiły – Grabińscy dawni właściciele sitarskiej zagrody mieszczańskiej, stanowiącej obecnie zespół muzealny.”

Przez długi okres grzebania zmarłych na nowym cmentarzu (gdzie byli również chowani greko-katolicy i prawosławni na ul. Lubelskiej) i perspektywy pochówku przez kilkadziesiąt lat, nie istniała potrzeba wznawiania pochówku na starym cmentarzu. Być może początkowo zakładano, że w późniejszym okresie do tego dojdzie. Niestety czas zrobił swoje. Zbyt długi okres braku wznowienia spowodowany był nadal możliwością grzebania zmarłych na nowym cmentarzu. Dopiero gdy w połowie lat 90-tych XX w. zaczęło brakować miejsc na nowe groby, rozpoczęły się próby wznowienia pochówku na starym cmentarzu. Wówczas to cmentarz ten należał już nie do parafii lecz do miasta.

Problemem tym (pod koniec lat 90-tych) zajmowała się Rada Miasta jak również Zarząd Miasta. Tak opisuje to wydarzenie ówczesny redaktor Gazety Samorządowej „Tanew” (Nr 10/124 z 1997 r.) p. M.J. Szubiak: „Ścierały się dwie koncepcje. Jedna z nich przewidywała wznowienie pochowku na dawnym cmentarzu wyłączonym już z użytkowania od bardzo dawna. Dokonane w tym celu ekspertyzy nie wnosiły przeciwwskazań. Innego zdania był Inspektor Sanitarny. Sprawa trafiła do Sejmiku Samorządowego w Zamościu, tam "przeleżała” niemal rok. (...) Tymczasem władze miasta pośpiesznie przyjęły do realizacji drugą koncepcję zakładającą budowę nowego cmentarza. Jego lokalizacja została zaplanowana przy drodze do Dąbrowicy, za tzw. pocztą polową. (...) Lokalizacja umożliwia w perspektywie szeroką rozbudowę cmentarza. Cmentarz Komunalny Wielowyznaniowy – tak nazwano tę inwestycję – kosztować będzie ok. 170 000 zł.(...) Trzeba zrobić wszystko aby ostatnia droga tych, którzy odejdą nie była zbyt odległa czy kłopotliwa, gdyż czas biegnie nieubłaganie i nie można liczyć na szybkie załatwienie sprawy reaktywacji dawnego cmentarza, chyba że stanie się administracyjny ”cud”.”

Otwarcie odnowionego dawnego cmentarza rzymsko-katolickiego "Lapidarium"

Dnia 19 lipca 2009 roku na miejscu dawnego cmentarza katolickiego tzw. „Lapidarium” przy ul. Lubelskiej, została odprawiona uroczysta Msza św., której przewodniczył J.E. Ks. Bp. Wacław Depo. Ksiądz Biskup dokonał poświęcenia krzyża i Ossarium, w którym spoczywają szczątki pochowanych tam osób.

We Mszy św. uczestniczyli również: ks. Prałat Józef Flis, Ks. Kan. Witold Batycki – Dziekan Dekanatu Biłgoraj Południe, ks. Mariusz Trojanowski – Sekretarz księdza biskupa, ks. Henryk Stec – proboszcz parafii Chrystusa Króla, ks. Marek Kuśmierczyk, ks. Marek Mazurek, ks. Piotr Nogas, ks. Maciej Nizio – misjonarz z Francji oraz dn. Mariusz Skakuj. Ponadto na Eucharystii zgromadzili się przedstawiciele władz miasta z burmistrzem Januszem Rosłanem na czele, radni miasta oraz duża grupa wiernych.

W homilii Ksiądz Biskup zaznaczył m.in., że „trzeba pamiętać szczególnie w takim miejscu jak ten cmentarz, że wyszliśmy z ręki Boga, stworzeni na Jego obraz i podobieństwo ale powracamy do Boga poprzez proch ziemi. I tylko Bóg może wskrzesić człowieka”. Natomiast przed błogosławieństwem i rozesłaniem Ksiądz Biskup wyraził swoją wdzięczność za odnowienie tego cmentarza słowami: „Za przywrócenie tym pomnikom ich piękna, bo one będą o nas wszystkich tutaj świadczyły, którzy będziemy schodzić się na to miejsce wspólnej modlitwy. Za to dzieło, które już zostało rozpoczęte i za to dzieło, które będzie tutaj ukończone składam wyrazy wdzięczności”.

Jeszcze na wstępie Mszy św. Ks. Prałat Józef Flis również wyraził swoją wdzięczność za możliwość wznowienia pochówków na tym cmentarzu. Wspomniał również, że cmentarz ten niegdyś należał do parafii Wniebowzięcia NMP. I faktycznie na potwierdzenie tego są w archiwach parafialnych zachowane dowody (np. opis tego cmentarza, kto pełnił funkcję grabarza, jakie prace były wykonywane na cmentarzu itp.). Po zapełnieniu cmentarz został zamknięty a zmarłych chowano na nowo otwartym cmentarzu po drugiej stronie ulicy Lubelskiej (cmentarz ten czynny jest do dnia dzisiejszego chociaż brakuje już miejsc na nowe groby). Nieczynny cmentarz został za zgodą Kurii Diecezjalnej w Zamościu przekazany pod zarząd Miasta. Ten zaś postanowił uczynić to miejsce na nowo czynne i utworzył cmentarz komunalny.

Autor: Mirosław Kita
2010-05-09